Hakîm et-Tirmizî'nin Nevâdiru'l-Usûl'de hadis anlayışı ve şerh metodu

Hakîm et-Tirmizî (öl. 295/907), hicrî 3./9. asrın önde gelen muhaddis ve sûfîlerinden biridir. Hadis ilmini aile geleneğinden devralarak tahsil etmiş, çeşitli ilim merkezlerinde dönemin âlimlerinden ders almış ve daha sonra tasavvufî yönelişle birlikte hadisleri zâhirî ve işârî boyutlarıyla değerlendiren özgün bir metod geliştirmiştir. Bu tezde, müellifin Nevâdiru’l-usûl adlı eserindeki hadis anlayışı ve şerh yöntemi ele alınmıştır. Çalışmanın amacı, Hakîm et-Tirmizî’nin hadis usûlüne dair görüşlerini, rivayet ve dirayet tasniflerini, râviler hakkındaki değerlendirmelerini ve hadisleri yorumlama tarzını tespit ederek onun hadis şerh geleneğine katkısını ortaya koymaktır. Bu çerçevede özellikle Nevâdiru’l-usûl esas alınmış, ancak ihtiyaç duyuldukça müellifin diğer eserlerine ve klasik hadis literatürüne de müracaat edilmiştir. Araştırma; giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Girişte amaç, kapsam, yöntem ve kaynaklar açıklanmıştır. Birinci bölümde müellifin yaşadığı dönem, ilmî şahsiyeti ve eserleri incelenmiştir. İkinci bölümde Nevâdiru’l-usûl çerçevesinde onun hadis usûlü ve rivayet anlayışı mercek altına alınmıştır. Üçüncü bölümde ise şerh yöntemi ele alınmış; Kur’an, sünnet, sahâbe sözleri, şiir, kıssalar gibi malzemelere dayanan yorum biçimleri ile lügavî, fıkhî, itikadî ve işârî açıklamaları tahlil edilmiştir. Tezde ulaşılan sonuçlara göre, Hakîm et-Tirmizî’nin şerh yöntemi, erken dönem hadis şerh literatüründe sûfî perspektifle geliştirilmiş özgün bir örnek teşkil etmektedir. Müellif, hadisleri hem lafız hem mana yönünden değerlendirmiş, işârî açıklamalarla manevî boyutu öne çıkarmış, aynı zamanda râvîleri ruât, ruvât, müeddûn ve nâkılûn gibi farklı kategorilerde ele alarak hadis usûlü literatürüne katkı sağlamıştır. Onun görüşleri, hicrî üçüncü asırda hadis ve tasavvuf ilişkisinin şekillenmesine ışık tutmuş, sonraki dönem muhaddis ve sûfîler üzerinde kalıcı tesir bırakmıştır.

Hakim al-Tirmīzī (d. 295/907) was among the leading traditionists and Sufis of the 3rd/9th century. He inherited the study of hadith from his family, continued his education in major centers under contemporary scholars, and—shaped by his Sufi inclination— developed a distinctive method that combined outward (zahir) and esoteric (isharī) dimensions of interpretation. This dissertation focuses on his understanding of hadith and exegetical method, with special reference to Nawādir al-Uṣūl. It aims to examine his views on hadith methodology, his classifications of transmission and comprehension (riwāya dirāya), his evaluation of transmitters, and his interpretive strategies, thereby clarifying his contribution to the tradition of hadith commentary. , The study takes Nawādir al-Uṣūl as its main source, while also consulting his other writings and the classical hadith corpus when relevant. It is structured into an introduction and three chapters: the first addresses his historical milieu, scholarly profile, and works; the second analyzes his hadith methodology within Nawādir al-Uṣūl; and the third investigates his exegetical approach, drawing on the Qurʾān, Sunna, sayings of the Companions, poetry, and narratives, as well as his linguistic, juridical, theological, and mystical explanations. The findings show that al-Tirmīzī’s exegetical method represents a distinctive Sufi oriented model within early hadith commentary. He examined hadith both in wording and meaning, emphasized their spiritual dimension through isharī interpretations, and classified transmitters into categories such as ruāt, ruwāt, muaddūn, and nāqilūn. His insights illuminate the interrelation between hadith and Sufism in the 3rd/9th century and left a lasting influence on later traditionists and mystics.